KONUK YAZAR: Ahmet ASLAN (Avukat, E. Cumhuriyet Savcısı)
21 Aralık 1918 tarihinde Padişah Vahdettin tarafından Meclis-i Mebusan’ın feshedilmesiyle birlikte meşrutiyet askıya alınmış, bu ara dönemde meclisin yokluğundan doğan boşluk da Şura-yı Saltanat toplantılarıyla doldurulmaya çalışılmıştı.1
1919 yılı Aralık ayında Anadolu’daki direniş hareketinin yoğun propagandası altında yapılan seçimlerle oluşan yeni Meclis-i Mebusan’da çoğunluğu Müdafaa-i Hukuk mensupları oluşturacaktır.2 12 Ocak 1920 tarihinde açılan Meclis, 28 Ocak 1920 tarihli gizli toplantısında kabul ettiği Misak-ı Millî’yi 17 Şubat 1920 tarihinde açıklayacak ve kısa süre sonra da işgal şartlarında çalışamaz hale gelip dağılacaktır.3
Mustafa Kemal Paşa, Heyet-i Temsiliye’nin Meclis-i Mebusan nezdinde etkili olabilmesi için İstanbul’a yakın olunması gerektiği kanaatindeydi. Bu sebeple millî mücadelenin telgraf ve demiryolu bağlantısı yeterli bir şehir olan Ankara’dan yönetilmesi uygun bulunmuştu. Bu kapsamda Mustafa Kemal Paşa ve arkadaşları, 18 Aralık 1919 tarihinde Sivas’tan yola çıkıp Kayseri, Kırşehir, Mucur ve Kaman yolunu takiple 27 Aralık 1919 tarihinde Ankara’ya ulaşmışlar, burada görkemli bir törenle karşılanmışlardı.4
İstanbul’daki meclisin kapanması üzerine Ankara’da bir meclis toplanmasına karar verilerek Mustafa Kemal Paşa imzasıyla bir “intihabat tebliği (seçim bildirisi)” yayınlandı. Vilayetlere, müstakil livalara ve kolordu kumandanlarına hitaben yayınlanan 19 Mart 1920 tarihli bu tebliğde, “Ankara’da olağanüstü yetkilere sahip bir meclis açılacağı, her livadan beş üye seçileceği, dağılan Meclis-i Mebusan üyelerinden Ankara’ya gelebilenlerin de bu meclise katılacakları” bildirildi.5 Meclis-i Mebusan üyelerinin bir kısmı İstanbul’dan, bir kısmı da 1920 yılı Mart ayında İngilizlerin İstanbul’u işgali üzerine tutuklanıp sürgüne gönderildikleri Malta’dan kaçıp gelerek yeni seçilen diğer mebuslarla birlikte Türkiye Büyük Millet Meclisine katılacaklardır.
Henüz seçimler tüm yurtta tamamlanamamış ve tüm mebuslar gelmemiş olduğu halde, Mustafa Kemal Paşa, 21 Nisan’da yayımladığı bir bildiriyle meclisin iki gün sonra açılacağını duyurmuştu.6
Meclis, o dönem itibarıyla Ankara’daki en münasip yerde, Meşrutiyet Dönemi’nde İttihat ve Terakki Fırkası tarafından yaptırılan kulüp binasında faaliyete geçecektir.7 O dönemdeki Ankara şartlarının namüsait oluşu sebebiyle milletvekillerinin konaklama ve hatta yemek ihtiyaçları bile önemli bir sorun olarak gündeme gelmiştir. Kiralık ev bulmanın bile çok zor olduğu bu şartlarda, şehirdeki Erkek Öğretmen Okulu’nun konaklamaya tahsis edildiğini ve yemek için de bir tabldot kurulduğunu görüyoruz.8
Milletvekilleri, 23 Nisan Cuma günü saat 13.45 itibarıyla toplandılar. İlk oturumda sadece 115 mebus hazır bulunabilecek, ileriki dönemlerde Ankara’ya gelenlerle birlikte mebus mevcudu 365’e kadar çıkacaktır.9
En yaşlı üye olan Sinop Milletvekili Şerif Bey, “İstanbul’un yabancı devlet kuvvetleri tarafından işgal edilip hilafet makamı ve hükûmet merkezinin bağımsızlığının ortadan kaldırıldığını, her şartta tam bağımsız yaşama azminde olan milletin tutsaklığı reddedip Yüce Meclisi vücuda getirdiğini” belirttikten sonra, “Halife ve padişah Altıncı Mehmet’in yabancıların elinden kurtarılması, sonsuza kadar başkent İstanbul ile işgal altındaki diğer illerin düşmandan arındırılması” için dua ederek Büyük Millet Meclisini açtı.10
İlk Kararlar
Meclisin açıldığı ilk gün ele alınan sorun, feshedilen Meclis-i Mebusan üyelerinden Ankara’ya gelenlerin durumuydu. Alınan ilk karar da meclisin oluşum biçimiyle ve bu sorunla ilgili olmuştur.11 Şerif Bey’in açılış konuşmasından sonra söz alan Mustafa Kemal Paşa, “Seçilen ve İstanbul’dan canını kurtarıp gelebilen milletvekillerinin eşit yetkiyle görev yapacaklarının kuşkusuz olduğunu” belirtip seçim tutanaklarının incelenmesi için komisyon oluşturulmasını önermişti. Mustafa Kemal’in İstanbul’dan gelecek mebusların konumuna dair görüşü, konuşmayı dinleyen mebuslar tarafından da “Uygundur, uygundur!” cevabı verilerek onaylandı.12
Bunun üzerine alınan 1 no.lu TBMM kararı, tek cümleden ibaret bir hükümle hukuki belirsizliği giderip bu sorunu çözecektir: “Türkiye Büyük Millet Meclisinin bu kere intihap edilen azalarla İstanbul Meclis-i Mebusanı’ndan iltihak eden azalardan müteşekkil bulunmasına karar verildi.”13
Aynı gün Mustafa Kemal Paşa’nın görüşü doğrultusunda seçim tutanaklarının incelenmesi için komisyonlar da oluşturulmuş ve 24 Nisan Cumartesi günü saat 10.00 itibarıyla toplanmak üzere birleşime son verilmiştir.14
24 Nisan 1920 tarihinde TBMM Başkanlık Divanı’nın seçimine başlanmıştır. Hazır bulunan 120 mebusun büyük kısmının (110 oy) iradesiyle Meclis Başkanı seçilen Mustafa Kemal Paşa kürsüye çıkıp kendisine gösterilen itimat ve teveccühten ötürü müteşekkir ve minnettar olduğunu söyleyecek, mebuslar da sunulan şükrana “Estağfurullah” diye karşılık vereceklerdir.15
Aynı gün 109 oy alan Erzurum Mebusu Celâleddin Arif Bey İkinci Başkan, 91 oy alan Çelebi Abdülhalim Efendi Hazretleri de Birinci Reis Vekili olmuş, Başkanlık Divanı’nın tamamlanmasına yönelik seçimler ertesi gün devam etmiştir.
İlk Kanun
İstanbul hükûmeti hayvanlar vergisini (ağnam resmi) 8 misli arttıran bir tasarıyı Meclis-i Mebusan’a sunmuş ve fakat tasarı henüz bütçe komisyonunda görüşülme aşamasındayken meclis dağılmıştı. Bu arada halk arasında Ankara’daki meclisin ağır vergiler yükleyeceğine ve ilk iş olarak da ağnam resmini arttıracağına dair söylentiler ortaya çıkmıştı.16
Kanunun görüşüldüğü oturumda söz alan Celâleddin Arif Bey, bu verginin uygulanma aşamasındaki adaletsizlikleri ve vatandaşların şikâyetlerini şöyle dile getiriyordu: “Ankara’ya gelirken geçtiğim Ayaş ve Beypazarı’nda ve daha ileride rast geldiğim birçok yerde bundan şikâyet ediyorlardı. Ağnamın yine geçen sene olduğu gibi dört misline, yani 20 kuruşa tenzilini talep ederim. Diğer taraftan, bilmektesiniz ki vergi meselelerinde her şeyden önce dikkate alınması gereken husus eşitliktir. Burada sekiz, Bolu’da dört, Kütahya’da iki misil olmak üzere bu vergi tarh ediliyor. Bunun her tarafta eşit bir şekilde uygulanmasını talep ederim.”17
Bu söylentilerin halkın yeni meclise kuşkuyla bakmasına sebep olduğu dikkate alınarak 24 Nisan 1920 tarihinde 17 milletvekili tarafından verilen önergeye istinaden 1 no.lu Ağnam Resmi Kanunu kabul edildi. Tek cümleden ibaret olan bu kanunda, hayvanlar vergisinin eskiden olduğu gibi dört kat olarak tahsil edileceğine hükmedilmiştir.18
Hükûmetin Kurulması
Mustafa Kemal Paşa, 24 Nisan 1920 tarihli oturumda söz alarak yaptığı uzun konuşmada, “o ana dek bütün maddi ve manevi sorumluluğu üstlenerek vazifesini fedakârca yapan Heyet-i Temsiliye’nin sırtından artık bu ağır yükün alınarak Millet Meclisinin kendi içinden seçip denetimi altında bulunduracağı ve başkanlığını da meclis başkanının yapacağı bir hükûmet kurulmasının zorunlu olduğunu” belirtmişti.19 Bu teklif, tartışmaların ardından kabul edilerek 25 Nisan 1920 tarihinde bir “icra organı” oluşturulmasına karar verilmiş ve hükûmet işlerini yürütmek üzere geçici bir İcra Encümeni kurulmuştur.20
Meclis, 2 Mayıs 1920 tarihinde de 3 no.lu Büyük Millet Meclisi İcra Vekillerinin Sureti İntihabına Dair Kanun’u kabul edecektir. Bu kanuna göre İcra Vekilleri Heyeti, “şer’iye ve evkaf, sıhhiye ve muaveneti içtimaiye, iktisat, maarif, adliye, maliye, nafia, dâhiliye, müdafaa-i milliye, hariciye ve erkânı harbiye-i umumiye işlerini görmek üzere” Meclis içinden salt çoğunluğun oyuyla seçilen 11 kişiden oluşacaktır. Kanunda ayrıca bir başkanlık müessesesi öngörülmemiş olduğundan İcra Vekilleri Heyeti, TBMM Başkanının doğal başkanlığı altında çalışacaktır.21
Meclis, 3 Mayıs 1920 tarihinde başlayan icra vekillerinin seçim işlemini iki günde tamamlamış ve böylece daha önce oluşturulan geçici kurulun görevi de sona ermiştir.22
İlk İcra Vekilleri Heyeti, aşağıdaki kişilerden oluşacaktır:
Şer’iye ve Evkaf Vekâleti: Mustafa Fehmi Efendi (Bursa)
Dâhiliye Vekâleti: Cami Bey (Aydın)
Adliye Vekâleti: Celalettin Arif Bey (Erzurum)
Nafia Vekâleti: İsmet Fazıl Paşa (Yozgat)
Hariciye Vekâleti: Bekir Sami Bey (Amasya)
Sıhhiye ve İçtimai Muavenet Vekâleti: Dr. Adnan Bey (İstanbul)
İktisat Vekâleti: Yusuf Kemal Bey (Kastamonu)
Müdafaa-i Milliye Vekâleti: Fevzi Paşa (Kozan)
Erkan-ı Harbiye-i Umumiye Vekâleti: İsmet Bey (Edirne)
Maliye Vekâleti: Hakkı Behiç Bey (Denizli)
Maarif Vekâleti: Dr. Rıza Nur Bey (Sinop)23
Daha sonra, 4 Kasım 1920 tarihinde kabul edilen 47 no.lu İcra Vekilleri Kanununun İkinci Maddesini Muaddil Kanun’la da icra vekillerinin Meclis Başkanının mebuslar arasından göstereceği adaylar arasından salt çoğunlukla seçileceğine hükmedilecektir.
DİPNOTLAR:
1) Bülent Tanör, Osmanlı-Türk Anayasal Gelişmeleri, 18. Basım, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2009, s. 229.
2) Tevfik Çavdar, Türkiye’nin Demokrasi Tarihi, 5. Basım, Ankara: İmge Kitabevi Yayınları, 2013, s. 192-193; İsmail Akbal, “Millî Mücadele Dönemi (1920-1923)”, Âdem Çaylak, Mehmet Dikkaya, Cihat Göktepe ve Hüsnü Kapu (ed.), Osmanlı’dan İkibinli Yıllara Türkiye’nin Politik Tarihi içinde (163-187), 3. Basım, Ankara: Savaş Yayınevi, 2011, s. 163-164.
3) Cemil Koçak, Tarihin Buğulu Aynası, Basım, İstanbul: Timaş Yayınları, 2013, s. 77; Sina Akşin, “Siyasal Tarih (1908-1923)”, Sina Akşin (haz.), Çağdaş Türkiye (1908-1980) içinde (27-122), 12. Basım, İstanbul: Cem Yayınevi, 2013, s. 84-87; Ateş, s. 104.
4) Kocaeli Üniversitesi, Türkiye Cumhuriyeti Tarihi, İbrahim Şirin ve Sinan Vardar (ed.), 3. Basım, Kocaeli: Kocaeli Üniversitesi Vakfı Yayınları, 2017, 101-102.
5) Tarhan Erdem, Yasama Meclisi Üyeleri Seçimi ve Siyasi Partiler Kanunları (1876-2013), 1. Basım, İstanbul: Doğan Kitap, 2013, s. 113-114.
6) Akbal, Millî Mücadele Dönemi (1920- 1923), s. 167.
7) TBMM, Türk Parlamento Tarihi (1919- 1923), Cilt 1, 1. Basım, Ankara: TBMM Vakfı Yayınları, 1994, s. 40.
8) TBMM, Türk Parlamento Tarihi (1919-1923), Cilt 1, s. 40
9) Tanör, s. 231.
10) TBMM, Türk Parlamento Tarihi (1919-1923), Cilt 1, s. 41.
11) Akbal, Millî Mücadele Dönemi (1920-1923), s. 167.
12) TBMM Zabıt Ceridesi, 23.04.1920, Cilt: 1, s. 2.
13) 23.04.1920 tarih ve 1 no.lu Türkiye Büyük Millet Meclisinin Suret-i Teşekkülü Hakkında TBMM Kararı.
14) TBMM, Türk Parlamento Tarihi (1919-1923), Cilt 1, s. 42.
15) TBMM Zabıt Ceridesi, 24.04.1920, Cilt: 1, s. 38-39.
16) Alptekin Müderrisoğlu, Kurtuluş Savaşı’nın Mali Kaynakları, 2. Basım, Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi, 2013, s. 237-238.
17) TBMM Zabıt Ceridesi, 24.04.1920, Cilt: 1, s. 39.
18) TBMM Zabıt Ceridesi, 24.04.1920, Cilt: 1, s. 40.
19) TBMM Zabıt Ceridesi, 24.04.1920, Cilt: 1, s. 30-37.
20) Tanör, s. 236.
21) Tanör, s. 237.
22) TBMM, Türk Parlamento Tarihi (1919-1923), Cilt 1, s. 111-112.
23) TBMM, Türk Parlamento Tarihi (1919-1923), Cilt 1, s. 111-112.
(Bu makale İstanbul Anadolu Adliyesi Dergisi'nde yayınlanmıştır.)
